یا علی گفتیم و عشق آغاز شد

زینب كبری (س) در مقاطع زمانی و مكانی مختلف با خطابه‌های آتشین و خارق‌العاده خود آنچنان در راستای ابلاغ پیام عاشورا گام نهاد كه همگان را به حیرت وا داشته است. سخنان این بانوی با عظمت در مواجهه با عبیدالله ابن زیاد و یزید ابن معاویه و در دفاع از حرم رسول خدا كم نظیر و بلكه در نوع خود بی‌نظیر است. این بانوی برگزیده اسلام توانست با ابزارها و شیوه‌های گوناگون و علم و شناخت بی‌كران خود به بهترین نحو از حركت برادر خود امام حسین (ع) دفاع كند، تا آنجا كه حضرت سجاد(ع) زبان به مدح عقیله بنی هاشم گشوده و می‌فرماید: «انت بحمد الله عالمه غیر معلمه، فهمه غیر مفهمه.........»

«ای عمه تو به حمد الهی دانشمندی هستی كه نزد كسی تعلیم ندیده‌ای و دانایی هستی كه نزد كسی نیاموختی» 9

حال با این اوصاف به بررسی ابزارهای تبلیغاتی زینب كبری(س) در این نهضت بزرگ می‌پردازیم.

مهم‌ترین سخنرانی‌های حضرت زینب (س) در كوفه و در شام با حضور عبیدالله ابن زیاد یزید ابن معاویه ایراد شده فصاحت و بلاغت ازجمله القاب آن حضرت «الفصیحه و البلیغه» بوده است. از بشیر بن خذیم اسدی در كتاب لهوف درباره خطبه زینب كبری (س) در كوفه نقل شده است: «نظرت الی زینب بنت علی .. كانها تفرغ من لسان امیرالمؤمنین...»

«در آن روز به زینب دختر علی(ع) نگریستم، زیرا هرگز زنی را سخنگوتر و زبان‌آورتر و ناطق‌تر از او ندیدم، گویا به زبان پدرش امیرمؤمنان سخن می‌گفت همانا او همراه با اشاره دست به مردم فرمود: ساكت شوید! ناگاه نفس‌ها در سینه حبس شد و زنگ‌های كاروان از حركت ایستادند...» 10

سخنان زینب (س) به قدری محكم و بلیغ و شیوا بوده كه تعجب همه حاضران را برانگیخته است، لذا در روایت آمده هنگامیكه مردم از استماع سخنان آن حضرت منقلب شده بودند، پیرمردی را دیدند كه گریه می‌كرد و مكرر می‌گفت: «پدر و مادرم به فدایتان، پیران شما بهترین سالخوردگان و بانوان شما بهترین زنان هستند.» 11

از همین رو بسیاری از علما و بزرگان، كلام زینب كبری(س) را شبیه‌ترین سخنان به منطق علی (ع) می‌دانند و این در حالی است كه امیرمؤمنان علی (ع) خود فرمود: «انّا لامراء الكلام.»

«ما اهل بیت(ع) امیران سخن و گفتار هستیم.» 12

كلام اعجازانگیز و سراسر فصاحت و بلاغت زینب كبری (س) نشان از عظمت این بانوی بزرگ اسلام دارد و در حقیقت كلام وی همچون كلام دیگر معصومین(ع) در جان‌ها اثر می‌كرد و دل‌ها را شیفته خود می‌ساخت، همچنانكه سخنان حماسی حضرت زینب (س) در حضور ابن زیاد وی را چنان به خشم آورد كه گفت: «این زن سجع‌گوی و شاعر است و پدرش هم شاعر و سجع‌باف بود. زینب (س) فرمود: ای پسر زیاد! زن را با شعر و سجع چه كار است، من از این كار رویگردانم ولی این سخن از سینه پر آشوبم برخاست.» 13

زینب كبری (س) در بسیاری از سخنان خود با بیان روشن و واضح مظلومیت اهل بیت (ع) را در واقعه كربلا بازگو كرد. حضرت در جمع مردم كوفه اینگونه می‌فرماید: «وای بر شما ای مردم كوفه! آیا می‌دانید چه دلی از رسول خدا خراشیدید و چه جگری از او شكافتید و كدام پرده‌نشینان عصمت را از پرده بیرون افكندید؟ آیا می‌دانید چه خونی از پیامبر(ص) بر زمین ریختید و چه حرمتی از او هتك كردید؟» 14

و در جای دیگر می‌فرماید: «چگونه لكه ننگ ریخته شدن خون پسر خاتم پیامبران و معدن رسالت و سید جوانان اهل بهشت را پاك خواهید كرد.» 15

این سخنان حضرت در حقیقت دارای دو جنبه است، ابتدا اینكه شایستگی و جایگاه آل‌الله را در میان مسلمین یادآوری می‌كند و این تأكید و یادآوری است كه در جنبه‌ای دیگر می‌تواند ابعاد ظلم و ستمی كه بر آنان وارد شده را مشخص سازد. این بانوی نمونه در ابتدای خطابه خود در بین مردم كوفه نیز می‌فرماید: «ای مردم كوفه! ای اهل فریب و خدعه، آیا بر ما می‌گریید؟ هنور چشم‌های ما گریان است و ناله‌های ما خاموش نشده است..... شما با این گناه عظیم عهد و پیمانتان را با پیامبر از بین بردید.» 16

در مجلس یزید حضرت باز هم به این مسأله می‌پردازد و به یزید ملعون چنین خطاب می‌كند: «ای پسر آزادشدگان! آیا از عدل است كه زنان و كنیزان خود را پشت پرده جای دهی ولی دختران رسول خدا (ص) را اسیر كرده و حرمت آنها را از بین ببری؟» 17

یكی دیگر از موضوعاتی كه در سخنان حضرت زینب (س) به خوبی مشاهده می‌شود، افشای فساد و اعمال ستمكارانه و استبداد حكومت یزید و دستگاه خلافت است. 

حضرت دراین راستا خطاب به یزید می‌فرماید: «ای یزید،آرام باش! مگر فراموش كرده‌ای كه خداوند می‌فرماید: آنان كه به راه كفر رفتند، گمان نكنند مهلتی به آنان دهیم به حال آنها بهتر خواهد بود، بلكه مهلت برای امتحال است تا به سركشی خود بیفزایند و آنان را عذابی خواركننده است.» 18

حضرت با استناد به این آیه قرآن حركت در جهت كفر را مسیر اصلی حكومت بنی امیه ذكر كرده است، همانگونه كه تاریخ نشان می‌دهد بنی امیه و به ویژه یزید بن معاویه به صورت علنی احكام اسلام را زیر پا می‌نهادند و به راحتی ظلم و ستم می‌كردند. زینب (س) در ادامه سخنانش بدین شكل یزید را مورد خطاب قرار می‌دهد: «شگفتا كه حزب خدا و بزرگان دین به دست حزب شیطان و آزادشدگان كشته شوند و دست نحس آنان به خون پاك ما آلوده شود.» 19

این كلام حضرت نیز روشن كننده جایگاه و شأن بنی امیه در نظر گاه اهل بیت(ع) است، آنچنانكه در این بخش از خطبه دستگاه حكومت یزید حزب شیطان نامیده شده است. علاوه بر این، استنادهای زینب كبری (س) در اثنای سخنرانی و خطابه، طعنه‌های هنرمندانه و عالمانه‌ای بر حكومت می‌زند، آنچنانكه ابتدا به آیه‌ای استناد كرده و سپس با شیوه‌ای زیبا دستگاه حاكمیت را در زمره مصادیق آیات می‌آورد كه نمونه ‌آن ذكر شد. افشاگری و معرفی ماهیت حقیقی حكمرانان دستگاه اموی، تنها شخص یزید را در برنمی‌گیرد، بلكه ابن زیاد نیز هنگامیكه به حضرت می‌گوید خداوند شما را رسوا كرد و دروغتان را آشكار كرد، این گونه پاسخ می‌شود كه: «انما یفتضح الفاسق و یكذب الفاجر و هو غیرنا».

«جز این نیست كه فاسق و زشتكار رسوا می‌شود و نابكار و فاجر دروغ می‌گوید و او غیر از ماست" 20

بنابراین علاوه بر استفاده از قرآن، سخنان خود حضرت نیز در آشكار سازی چهره واقعی حكومت نقشی مهم داشت.

همانطور كه گفته شد بهره‌گیری از آیات قرآن یكی از روش‌های تبلیغاتی زینب كبری (س) است كه در ضمن خطبه‌های خود از آن استفاده می‌كند. این روش در سیره حضرت سجاد علیه اسلام نیز به خوبی مشاهده می شود، زیرا آن حضرت نیز در مقاطع مختلف حقایق آیات قرآن را تبیین می كرد و از‌ آن در راستای تبلیغ اهداف نهضت امام حسین (ع) بهره می‌گرفت.

حضرت زینب (س) در مجلس یزید پس از حمد و ثنای الهی سخن خود را با آیه ای از قرآن آغاز می كند كه ناظر بر همین مسأله است و به واقع با اشاره به این آیه اوج زشتی و وقاحت این رفتار بنی امیه با فرزندان رسول خدا را نشان می دهد. حضرت به این آیه اشاره می‌كند: «ثم كان عاقبه الذین أساؤا السؤی أن كذبوا بآیات الله و كانو بها یستهزؤن»

«عاقبت آنان كه كار زشت كردند این بود كه آیات خدا را تكذیب نمودند و آن را به مسخره گرفتند» 21

مقام و جایگاه شهدای قیام عاشورا نیز با اشاره به آیه 10 سوره روم به وسیله زینب (س) معرفی می‌شود، آنجا كه به این آیه استناد می‌كند: «هرگز مپندارید آنان كه در راه خدا كشته شده‌اند، مرده‌اند، بلكه زنده‌اند و نزد خدا روزی می‌خورند» 22

از جمله روش های زینب كبری (س) در نهضت عاشورا حفظ كرامت نفس در برابر دشمن به ظاهر پیروز و كوچك شمردن و تحقیر دشمنان اهل بیت(ع) در پیشگاه مردم است.

حضرت در مجلس یزید در اثنای خطبه ای مفصل خطاب به یزید می‌فرماید: «انی لاستصغر قدرك و استعظم تقریعك»

«من تو را كوچك می‌شمارم و بسیار سرزنش و توبیخ می‌كنم» 23

حضرت بار دیگر یزید را اینگونه مورد خطاب قرار می‌دهد:

«أمن العدل یابن الطلقاء تحذیرك إماءك و نسائك و سوقك بنات رسول الله سبایا.»

"ای پسر آزاد شدگان آیا از عدل است كه زنان و كنیزان خود را پشت پرده جای دهی ولی دختران رسول خدا را اسیر نموده و آبرو و حرمت آنها را از بین ببری"24

اصطلاح "یابن الطلقاء"در اینجا اشاره دارد به ماجرای فتح مكه،در این واقعه پس از اینكه معاویه و دیگران به خانه ابوسفیان پناه بردند، رسول خدا فرمود: اینها را آزاد كنید اینها برده هایی اند كه ما آزاد كردیم. بنابراین حضرت می خواهد یزید را متوجه این مسأله كند كه پدر و پدر بزرگ و خاندان یزید آزاد شده دست رسول خدا هستند و جایگاه آنان با شأل والای فرزندان رسول خدا قابل مقایسه نیست. به خاطر همین ماجرای مكه بود كه ابوسفیان و خاندانش "طلقاء" به معنی آزاد شدگان نام گرفتند و حضرت زینب با این كلام حقارت دشمن را نشان می دهد چرا كه این موضوع در كلام حضرت امیر المومنین نیز سابقه داشته است. 25

سراسر خطبه های زینب (س) پس از واقعه كربلا كرامت و بزرگواری است و این حفظ كرامت است كه به رسوایی دشمن می انجامد. همچنانكه حضرت انتظار دلسوزی و رحمت از فرزند مادری ناپاك را بیهوده می داند و می فرماید: " چگونه می توان به دلسوزی و مهربانی كسی كه مادرش جگر پاكان را دریده و گوشتش از خون شهیدان روییده است، چشم امید داشت"26

استقامت و صبر همواره یكی از راه‌های نیل به اهداف بزرگ بوده است و درآیات و روایات مختلف این مسأله یادآوری شده است.

صبر بر سختی‌ها و پیش آمدها در مسیر یك هدف الهی تضمین كننده تحقق اهداف متعالی است و انبیاء و اولیای الهی برای ادای رسالت خود از این ابزار به خوبی بهره جسته اند در حدیثی آمده است كه امام صادق علیه اسلام فرمود: «هر مومنی كه گرفتار گردد و صبر كند بر آن، برای او مانند اجر هزار شهید است.» 27

و در جایی دیگر از رسول خدا نقل شده است كه فرمودند: «صبر 3 دسته است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت و صبر در برابر گناه كردن. " 28

قرآن مجید نیز استقامت در راه خدا را شایسته بشارت فرشتگان خدا دانسته و می فرماید: « ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائكه.....»

«آنان كه گفتند پروردگار ما الله است و در این راه استقامت كردند فرشتگان بر آنان نازل می شوند كه نترسید و غمگین نباشید و بشارت باد بر شما آن بهشتی كه به شما وعده داده شده است» 29

و یا اینكه می‌فرماید: «استعینوا بالصبر و الصلوه ...»

«از صبر و نماز یاری جویید...»30

بنابراین صبر پیشه كردن و استقامت ورزیدن عبادتی ارزشمند و موجب پیروزی انسان در ابتلائات و مصایب و امتحانات است.

حضرت زینب كبری (س) نیز در زمره بزرگ‌ترین صابران به شمار می رودو با بهره گیری از این فضیلت اخلاقی توانست در آزمون‌های الهی پیروز و موفق باشد. صبر در برابر مصیبت های وارد شده بر امام حسین (ع) و یارانش در روز عاشورا و پس از آن استقامت كردن در برابر ظلم و جور دشمن و تحمل اسارت و اتفاقاتی كه در كوفه و شام رخ داد از جمله ویژگی های بارز این بانوی نمونه خاندان عصمت و طهارت است. از همین روست كه زینب (س) را شریك برادر در جمیع مصایب دانسته اند و از قول آن بانوی صابره گفته اند:

«سأصبر حتی یعجز الصبّر عن صبری.»

«تا آنجا صبر می‌كنم كه خود صبر نیز از نوع صبر من عاجز بماند.» 31

در حقیقت صبر در برابر ناملایمات و مصایب را شاید بتوان بارزترین ویژگی حضرت زینب (س) در قیام حسینی دانست كه همگان بر آن اقرار كرده اند و نگاهی بر اتفاقات رخ داده گویای این مطلب است.

در طول تاریخ و بعد از واقعه عاشورا، یكی از مهم‌ترین ابزارهای موجود برای ابلاغ پیام‌های این نهضت استفاده از عواطف انسانی و عزادارای و سوگواری در مصیبت‌های سالار شهیدان بوده است، به گونه ای كه معارف و آموزه‌های بلند دینی از مجرای این سوگواری‌ها در عمق جان مردم نفود كرده است و شیوه ای متعالی برای زنده نگه داشتن یاد و نام و آرمان های نهضت حسینی بوده است. تاكید ائمه معصومین بر سوگواری و گریه بر سید الشهدا (ع) نیز گواهی بر این مدعاست و به واقع گریه و ماتم برای حسین (ع) فریاد مظلومیت حق و عدالت است. همچنانكه بسیاری از انقلاب ها و نهضت های دینی نیز از دل همین عزاداری ها شكل گرفته است.

در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده است: « هر جزع و گریه ای مكروه است مگر جزع و اشك ریختن بر حسین (ع)» 32

حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: « گریه نكند بر حسین مگر اینكه خدا رحمت كند او را پیش از آنكه اشك از چشم او جاری گردد» 33

«باكیه» به معنی بسیار گریه كننده یكی از القاب زینب كبری (س) است. گریه ها و ندبه های زینب (س) علاوه بر اینكه امری عاطفی بوده است، در جایگاهی بالاتر ماهیت سیاسی داشته و بدینوسیله است كه در جایگاه‌های متعدد یاد و نام حسین (ع) و مكتب الهی اش را زنده می كند. به طور كلی معصومین (ع) بر این مسأله اهتمام داشته‌اند و حزن و اندوه خود را در ماتم سید و سالار شهیدان به طرق مختلف نشان می‌دادند.

بینش سیاسی آن حضرت در مسأله سوگواری بر سیدالشهدا(ع) آنجا مشخص می‌شود كه زینب(س) در آستانه ورود به مدینه دستور می‌دهد: «محمل‌ها را سیاه پوش كنید تا مردم بدانند ما در مصیبت و عزاداری فرزندان فاطمه زهرا (س) به سر می بریم" 34

و همین كار باعث می‌شود اهل مدینه مراسم سوگواری پر سوز و گدازی در هنگام ورود اهل بیت به این شهر برگزار كنند كه در تاریخ از آن یاد شده است.

هنگامیكه در بازار كوفه سر بریده ابا عبدالله الحسین (ع) را بر روی نیزه می گردانند حضرت در برابر این حركت وحشیانه از شدت مصیب سر بر چوبه محمل می كوبد به حدی كه خون از پیشانی مباركشان جاری می‌شود. 35

ناله‌های جان گداز زینب كبری (س) در قتلگاه نیز در تاریخ به عنوان فریاد مظلومیت اهل بیت ثبت شده است و دل هر انسانی را به درد می آورد. محدث قمی در نفس المهموم می گوید: " زینب (س) از یزید اجازه گرفت تا برای حسین ( ع) مجلس ماتم بر ا كنند، اهل بیت (ع) در منزلی به نام دارالحجاره هفت روز مجلس سوگواری بر پا كردند و هر روز جمع بی شماری از زن های شام با آن ها در سوگواری شركت می كردند و ( آثار این عزاداری ها چنان بود كه)‌مردم قصد می كردند به قصر یزید هجوم برند و او را بكشند و مروان از این قصد آگاه شد و به یزید گفت: مصلحت تو نیست كه اهل بیت حسین (ع) را در شام نگهداری،‌آن ها را به حجاز بفرست و از همین رو یزید و سایل سفر آن ها را آماده كرد و آنان را به مدینه فرستاد.»36

سند تاریخی مذكور نشان از تأثیر این سوگواری ها در جامعه آن روز دارد و در نگاهی كلی می توان ادعا كرد اثرات و نتایج قیام عاشورا ریشه در ابلاغ پیام ها و احیای صحیح این نهضت از سوی زینب كبری (س) و دیگر اهل بیت (ع) دارد، چرا كه اگر این تبلیغ ها و یادآوری ها نبود حقایق عاشورا در سرزمین كربلا باقی می‌ماند و پیغام‌‌های الهی و معنوی آن در دل مكر و فریب و نیرنگ بنی امیه دفن می شد. بخش عظیمی از تاریخ نهضت امام حسین (ع) از طریق اهل بیت (ع) حفظ و ثبت شده و اگر تلاش و فداكاری َآنان نبود خون شهدای كربلا ثمر نمی‌داد.

*زینب كبری (س) در مكتب عاشورا به تاریخ بشریت درس فداكاری، صبر، استقامت، شهامت، شجاعت و معرفت داد و محكم و استوار از آرمان‌های امام حسین (ع) كه همان آرمان‌های پیامبر (ص) و اسلام بود، دفاع كرد و در این راه همه سختی‌ها را بر جان خرید.

شجاعت زینب (س) بود كه دشمنان را به زانو در آورد و كلام رسا و اشك‌های پر معرفت او كشتی نهضت حسینی را به ساحل مقصود نشاند.

جایگاه زینب كبری (س) را چگونه می‌توان شناخت، او كه در عظمت وبزرگواریش ائمه معصومین و جانشینان خداوند بر روی زمین زبان به سخن گشودند و هرگاه یادی از حسین ( ع) شده نام او نیز درخشیده است. زینب (س) پیام‌آور بزرگ عاشورا بود و آنچه امروز از حسین ( ع) در قلب‌های انسان‌ها ثبت شده، حاصل تحمل رنج‌ها و مصایب و مبارزات این بانوی بزرگوار اسلام است.

پی نوشت:

1-وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی ، ج 10 ص 392

2-معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص 180

3-البكاء للحسین، سید محمد حسن میر جهانی ، ص47، عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج2 ، ص 264

4-البكاء للحسین، ص 49، بحار الانوار، ج 44، ص 275

5-البكاء للحسین، ص 61 ،عیون اخبار الرضا، ج2 ، ص 268

6-سوره احزاب ، آیه 39

7-سوره اعلی، آیه 9

8-سوره نور ، آیه 54

9-خصائص زینبیه، سید نور الدین جزایری ، ص79، احتجاج، طبرسی، ص166

10-اللهوف علی قتلی الطفوف، سید بن طاووسَ، ترجمه علیرضا رجالی تهرانی، ص 194

11-خصائص زینبیه، ص 113

12-نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدیَ، خطبه 233

13-الارشاد ، شیخ مفید، ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، ص473

14-لهوف، ص196

15-همان ص196

16- همان ص 194

17-همان ص 236

18-همان ص 236 ،آل عمران‌، آیه 178

19-همان ص 240

20-همان ص210

21-همان ص 236 ، روم ، آیه 10

22- همان ص 238‌،

23-همان ص 240

24-همان ص236

25-نهج البلاغه، نامه 28

26-نفس المهموم، شیخ عباس قمی ، ترجمه محمد باقر كمره ای، ص 403

27-اصول كافی، ترجمه محمد باقر كمره ای ، ص 280

28-همان ص 278

29-سوره فصلت، آیه 30

30-سوره بقره، آیه 45

31-خصائص زینبیه، ص 246

32-البكاءللحسین، ص 51‌، امالی شیخ طوسی ص 161

33-البكاء للحسین ص 86، كامل الزیارات ، ابن قولویه ص101

34-خصائص زینبیه،ص210

35-بحار الانوار، ج 45، ص 114

36-نفس المهموم، ص 41